ابزارهای مالی چیست؟

ابزارهای مشتقه پیچیدگی‌ها و ریزه‌کاری‌های زیادی دارند و شاید استفاده از آن‌ها برای تازه‌کارها فکر خوبی نباشد. اما آشنایی کلی با این ابزارها می‌تواند ما را با جذابیت‌های بازارهای مالی آشنا کند و کمک‌مان کند تا در زمان مناسب ابزارهای مناسب برای شیوه سرمایه‌گذاری خودمان را انتخاب کنیم و بازدهی سرمایه‌مان را به حداکثر برسانیم

حسابداری

بازارهای مالی از نظر سررسید ابزارهای مالی مورد استفاده در آن به دو دسته بازار پول و بازار سرمایه تقسیم می شوند. در بازار پول اوراق بهادار با سررسید کمتر از یکسال مورد معامله قرار می گیرد.

یکی از مهمترین ابزارهای بازار پول «توافقنامه بازخرید» یا رپو (repurchase agreement) می باشد.

این ابزار نقش مهمی را در تخصیص کار آیی سرمایه در بازارهای مالی ایفا می کند. توافقنامه بازخرید تا حدی شبیه به وام وثیقه ای است، همانطور که درشکل زیر مشاهده می کنید معامله گر الف در تاریخ 27/4/2008 از طریق فروش (به وثیقه گذاشتن) اوراق بهادار به معامله گر ب، 000/000/10دلار را با نرخ بهره سالانه 3% از وی استقراض می کند و همزمان توافق می کند درتاریخ 28/4/2008 همان اوراق بهادار را به مبلغ 833/000/10دلار بازخرید کند.

(360/1*3%*000/000/10+000/000/10) به مابه التفاوت قیمت های فروش و بازخرید اوراق بهادار (833دلار) هزینه بهره رپو گفته می شود.

بنابراین توافقنامه بازخرید، توافقی بین دو طرف است به نحوی که یک طرف اوراق بهادار خود را به قیمت مشخص به طرف دیگر می فروشد (پول قرض می کند) و به طور همزمان تعهد می کند که همان اوراق بهادار را به قیمت مشخص و در تاریخ مشخص در آینده بازخرید کند. نرخ بهره ای که در قرارداد ذکر می شود نرخ بهره رپو نامیده می شود.

توافقنامه بازخرید معکوس نقطه مقابل توافقنامه بازخرید می باشد. در مثالی که ذکر شد، معامله گر الف که اوراق بهادار را می فروشد و در تاریخی مشخص در آینده آن را بازخرید می کند اصطلاحا رپو انجام داده است. معامله گر ب که اوراق بهادار را خریداری می کند و در تاریخی مشخص در آینده آن را مجددا به فروش می رساند اصطلاحا رپوی معکوس انجام داده است. بنابراین این ابزار مالی از منظر قرض گیرنده وجوه، توافقنامه بازخرید و از منظر قرض دهنده وجوه، توافقنامه بازخرید معکوس نامیده می شود.

وثیقه قابل قبول توسط قرض دهنده ممکن است تنها محدود به اوراق قرضه خزانه با سررسید کمتر از 10 سال یا شامل هر نوع اوراق بهاداری باشد. این ابزار ناشناخته در بازار مالی ایران از نظر تاریخ سررسید به سه دسته تقسیم می شود:

1. توافقنامه بازخرید یک شبکه (ovemight repo) که به سررسید یکروزه اطلاق می شود.
2. توافقنامه بازخرید با دوره زمانی مشخص (term repo)، که سررسید آن بیشتر از یک روز و در توافقنامه ذکر می شود.
3. توافقنامه بازخرید باز (open repo)، که از ویژگی های آن نداشتن سررسید مشخص و قابلیت فسخ توافقنامه توسط هریک از طرفین می باشد. همچنین نرخ بهره دپو به طور روزانه و بر اساس نرخ بهره بازار تعدیل می شود.

توافق نامه بازخرید به چهار شکل انجام می شود:

1. در توافق نامه باز خرید کلاسیک (classic repo) اگر در طول دوره توافق نامه به اوراق بهاداری که به وثیقه گذاشته شده است سود یا بهره ای تعلق گیرد این وجوه به صاحب اصلی اوراق بهادار (وام گیرنده) پرداخت خواهد شد.
2. توافق نامه بازخرید- فروش و خرید متقابل (buysell back repo) که تفاوت اصلی آن با توافق نامه بازخرید کلاسیک در این است که هر گونه بهره تعلق گرفته به اوراق بهادار در طول دوره قرارداد به وام دهنده تعلق می گیرد.
3. در توافق نامه بازخرید نگهداری در حساب ها (hold in oostody)، دریافت کننده وام، وثیقه را واقعا به وام دهنده منتقل نمی کند و به جای آن دارایی مورد وثیقه را در طول دوره قرارداد در حسابی داخلی به نام قرض دهنده نگهداری می کند. این نوع از قراردادها تنها برای موسسات با ثبات از نظر مالی ابزارهای مالی چیست؟ استفاده می شوند و دلیل آن ریسک بالای این قراردادها برای وام دهنده می باشد، زیرا وثیقه تا پایان مدت قرارداد در حساب های وام گیرنده بوده و وام دهنده به وثیقه دسترسی ندارد.
4. در نوع آخر که به توافق نامه سه طرفه معروف است (tri-party repo)، اتاق پایاپای یا بانک به عنوان یک واسطه بین دو طرف عمل می کند و مسوول اجرای معامله که شامل نگهداری وثیقه، انتقال وثیقه، به روز کردن حساب ها (mark to market) و . می باشد. اگر چه ریسک اعتباری توافق نامه های بازخرید به دلیل وجود وثیقه به طور قابل ملاحظه ای کاهش یافته است، اما ریسک همچنان پابرجا است، زیرا ممکن است وام گیرنده درسر رسید قرارداد، اوراق بهادار فروخته شده را بازخرید نکند و به تعهد خود عمل نکند. در نتیجه وام دهنده، اوراق بهادار را ضبط و آن را به فروش می رساند در این حین ممکن است ارزش اوراق بهادار کاهش یافته باشد. ریسک اعتباری به عوامل مختلف از جمله دوره قرارداد و نقدشوندگی وثیقه بستگی دارد.

کاربرد توافق نامه های باز خرید: این ابزار مالی، بانک ها، شرکت ها و صندوق های سرمایه گذاری را قادر ساخته تا از طریق قراردادن وجوه نقد اضافه خود، سود کوتاه مدت به دست آورند، این نوع سرمایه گذاری ها به دلیل وجود وثیقه، نسبت به سایر سرمایه گذاری ها، ایمنی بالاتر، ریسک نکول کمتری دارند. دریافت کنندگان ابزارهای مالی چیست؟ وجوه در توافق نامه های باز خرید به منظور تامین مالی کوتاه مدت و دسترسی به وجوه با هزینه کمتر به این بازار مراجعه می کنند که می توان شرکت ها، بانک ها را در این زمره قرار داد.

همچنین بانک های مرکزی از توافقنامه بازخرید به عنوان جزیی از عملیات بازار آزاد استفاده می کنند. بدین معنی که از طریق فروش اوراق بهادار و تعهد به بازخرید آن به قیمت بالاتر در تاریخی معین در آینده اقدام به جمع آوری پول از بازار می کنند.

برعکس بانک مرکزی مقدار مشخصی اوراق بهادار را از فروشنده می خرد و این فروشنده موافقت می کند که در زمانی در آینده همان اوراق را به قیمتی بالاتری بالاتر باز خرید کند و از طریق این ابزار مالی اقدام به تزریق پول به اقتصاد می کند. وجود ابزارهای مالی گوناگون در بازار اوراق بهادار، انگیزش و مشارکت بیشتر مردم را در تأمین منابع مالی فعالیت‌های درازمدت به همراه می آورد. تنوع ابزارهای مالی از نظر ترکیب ریسک و بازده، ماهیت سود و شیوه مشارکت در ریسک، گروه های مختلف را به سوی بازار اوراق بهادار جذب می کند. برای ابزارهای مالی می توان سه نقش متمایز در نظر گرفت:

1. اول، ابزارهای مالی وسایلی برای نقل و انتقال وجوه از سهامدارانی که مازاد سرمایه دارند و مایل به سرمایه گذاری هستند، به کسانی است که به این وجوه برای سرمایه گذاری در دارایی های حقیقی نیاز دارند.
2. دوم، ابزارهای مالی انتقال وجوه را به شکلی انجام می دهند که ریسک سیستماتیک مربوط به جریان نقدی ناشی از سرمایه گذاری در دارایی های حقیقی، بین متقاضیان و عرضه کنندگان وجوه، توزیع مجدد شود.
3. سوم، ابزارهای مالی وسیله ای برای تجمیع به شمار می روند. افزودن و انباشت پس اندازهای خانوار برای تأمین مالی طرح های بزرگ سرمایه گذاری، بدون تجمیع که بخش تفکیک ناپذیر نظام مالی است، امکان پذیر نیست. اگر امکان تجمیع از طریق صدور دارایی های مالی وجود نداشت ، این امکان برای خانوارها پدید نمی آمد که سرمایه‌های خود را تجهیز کنند و در سبد متنوعی از دارایی‌های حقیقی سرمایه گذاری نمایند.

انواع ابزارهای مالی

فرهنگ اصطلاحات تخصصی مالی، واژه " instrument " را به‌عنوان ابزار مالی شناخته و آن را به‌عنوان یک سند رسمی و قانونی مانند سهام و اوراق قرضه و یا سایر ابزارهای مالی تعریف می کند.

امروزه، انواع بسیار متنوعی از ابزارهای مالی در بازارهای پول و سرمایه دنیا در چهار قالب زیر مورد استفاده قرار می گیرند:

1. ابزارهای سرمایه ای (مالکیتی)
2. ابزارهای استقراضی (بدهی)
3. ابزارهای مشتقه
4. ابزارهای ترکیبی.

همچنین، برای پوشش نیازهایی که به طور روزافزون پیچیده تر و متنوع تر می شوند، پیوسته ابزارهای مالی جدید به‌ویژه در قالب ابزارهای مشتقه و ترکیبی، خلق شده و مورد استفاده قرار می گیرند.

دارائی‌های مالی

دارایی‌های مالی (در مقابل دارائی‌های حقیقی) به عنوان دارایی‌های نامشهود (سهم الشرکه‌ای از یک مجموعه دارائی‌های شرکت) طبقه بندی می‌شوند. مالکیت دارایی نامشهود با انتشار یکی از انواع دارایی‌های مالی در قالب ابزار سرمایه‌ای (مالکیتی) یا ابزار استقراضی (بدهی) تامین مالی می شود. افراد با دریافت انواع اوراق سهام یا انواع اوراق قرضه صاحب بخشی از سرمایه‌ی شرکت‌ها و عواید حاصل از فعالیت شرکت‌ها می شوند.

این دارایی ها به سه گروه طبقه بندی می شوند:

1. گروه اول: بدهی‌ای که ادعای مقابل آن ثابت است. صاحب بدهی (دارنده اوراق) از سود، مبلغ ثابتی را مطالبه می کند که از این رو این ابزار را " ابزار با درآمد ثابت" می نامند.
2. گروه دوم: صاحب سرمایه (دارنده سهام یا سهامدار) از سود، مانده را مطالبه می‌کند. به عبارت دیگر ، پس از پرداخت به دارندگان ابزار بدهی، مبلغی بر مبنای عایدات به دارنده این دارایی می پردازد.
3. گروه سوم: برخی از اوراق بهادار آمیزه‌ای از هر دو گروه را مطالبه می کنند و ابزار مالی در اختیار آنها دو زیستی یا دو رگه نامیده می شود ؛ " سهام ممتاز " و " اوراق قرضه قابل تبدیل " از این گروه هستند.

علاوه بر این سه گروه ، دارائی‌های مالی دیگری نیز وجود دارند که مشتق شده ازسه گروه دارایی‌های مالی که ذکر شد، هستند. برای نمونه ، در برخی از قراردادها، طرف قرارداد یا ناچار است و یا این حق را دارد که یک دارایی مالی را در زمانی در آینده بخرد یا بفروشد. بهای این‌گونه قراردادها از بهای آن دارایی مالی، گرفته شده است؛ از این رو این قراردادها را " اوراق مشتقه " می‌نامند. این ابزارها امکان کنترل ریسک سقوط ارزش بازار دارایی‌های مالی (اوراق سهام و اوراق قرضه) یا امکان مقابله با خطر انتشار (عدم به فروش رسیدن اوراق بهادار در عرضه به مردم) را به ناشر اوراق و سرمایه گذار می دهد. همچنین، اوراق مشتقه‌ای وجود دارند که مجموعه‌ای از قراردادهای آتی و قراردادهای اختیار معامله هستند؛ این اوراق عبارتند از: " قراردادهای معاوضه" ، " قراردادهای سقف " و " قراردادهای کف". بطور کلی، قراردادهای مشتقه، راهی کم هزینه برای مهارکردن برخی خطرهای عمده در اختیار ناشر اوراق و سرمایه گذار قرار می دهد.

آشنایی با ابزار مشتقه

این روزها در سرتاسر جهان و به تبع آن در کشور ما استفاده از ابزار مشتقه در ابزارهای مالی چیست؟ معاملات به سرعت در حال گسترش است اما هنوز بسیاری از معامله گران آشنایی کافی با این ابزار را ندارند. در این نوشتار تلاش میکنیم فارغ از مباحث فنی و پیچیده، به اختصار و بصورت کاربردی به معرفی ابزار مشتقه و کاربردهای ان بپردازیم.

شاید در نخستین روزهایی که بشر تغییرات مرتبط با برابری ارزش کالاها در مقایسه با یکدیگر را مشاهده کرد متوجه تاثیرات ناشی از ریسک بازار بر ارزش دارایی‌های خود شد. با خلق پول و تحولات بعدی در جنبه‌های اقتصادی حتی افراد عادی به فکر مهار این زیان احتمالی رسیدند زیرا در طول زمان بر حجم و عمق بازار افزوده می‌شود و تغییرات سریع عرضه و تقاضا به ویژه به واسطه عملیات سفته بازی بیشتر جلوه می‌کرد.

اصطلاح ابزار مشتقه بازارهای ارزی و پولی از اواخر دهه هشتاد میلادی مورد استفاده قرار گرفت. ابزار مشتقه از ابزارهای پایه همچون کالا و انرژی، ارز، پول و سرمایه مشتق شده‌اند و بسیاری از معاملات مربوط به ابزارهای مشتقه از لحاظ مبلغ و سررسید تسویه ثابت بوده و در بورس‌های مربوطه انجام می‌پذیرند که سال‌ها به شیوه اعلان قیمت در صحن بازار انجام می‌گرفت. معاملات در این بازار‌ها قدرت نقد شوندگی بسیار بالایی نسبت به بازار‌ نقدی دارند و هزینه کمتری در بازار ایجاد می‌کند.

در مباحث سرمایه‌گذاری و مدیریت مالی استفاده از ابزار‌های مالی امری اجتناب‌ناپذیر است و انتخاب آن با توجه به موقیعیت و وضعیت بازار صورت می‌گیرد. سرمایه‌گذاران و متخصصان فن در امر سرمایه‌گذاری به دنبال سرمایه‌گذاری با حداقل ریسک در بازار و یا کاهش و انتقال آن هستند تا بتوانند به حد قابل قبولی از سود برسند اینجاست که استفاده از ابزار مشتقه اهمیت پیدا می‌کند.

تعریف ابزار مشتقه

ابزار مشتقه ابزار مالی است که ساختار پرداخت و ارزش آن از ارزش اوراق بهادار، کالاهای اساسی، نرخ بهره و شاخص اوراق بهادار مربوطه نشأت می‌گیرد.

بنا به تعریف، ابزار‌های مشتقه معاملاتی هستند که اصل دارایی در آن جابه‌جا نشده و تغییرات قیمت ابزار‌های مشتقه به دلیل تغییر قیمت کالای مربوطه می‌باشد به دیگر سخن رفتار این ابزارها از رفتار دارایی مربوطه در بازار ناشی می‌شود البته در بسیاری از موارد دارایی معامله نشده و فقط مابه‌التفاوت قیمت‌ها و یا حق بیمه بین طرفین تسویه می‌شود.

ابزار مالكانه - equity instrument

رب12. نمونه‌هایی از ابزارهای مالكانه عبارتند از سهام عادی غیرقابل فروش به ناشر، برخی ابزار‌های قابل فروش به ناشر (به بند‌های 12 و 13 مراجعه شود)، برخی ابزار‌ها كه تنها در زمان انحلال، واحد تجاری را متعهد به تحویل سهم متناسبی از خالص داراییها به طرف دیگر می‌كنند (به بندهای 14 و 15 مراجعه شود)، برخی انواع سهام ممتاز (به بند‌های رب33 و رب34 مراجعه شود)، و امتیاز خرید سهام یا اختیارهای خرید صادر‌شده‌ای كه به دارنده اجازه می‌دهد تعداد ثابتی سهام عادی غیرقابل فروش به ناشر واحد تجاری صادر‌كننده را در ازای مبلغ ثابتی نقد یا دارایی مالی دیگر، پذیره‌نویسی یا خریداری كند. تعهد واحد تجاری برای انتشار یا خرید تعداد ثابتی از ابزار‌های مالكانه خود واحد تجاری در ازای مبلغ ثابتی نقد یا دارایی مالی دیگر، ابزار مالكانه آن واحد تجاری است (به استثنای موارد تشریح‌شده در بند 24). با وجود این، در صورتی كه چنین قرار‌دادی، دربردارنده تعهد واحد تجاری به پرداخت نقد یا دارایی مالی دیگر (به غیر از قرار‌دادهای طبقه‌بندی‌شده به عنوان ابزار مالكانه طبق بند‌های 12 و 13 یا 14 و 15) باشد، یك بدهی نیز به میزان ارزش فعلی مبلغ بازخرید به وجود می‌آید (به بند رب35(الف) مراجعه شود). ناشر سهام عادی غیرقابل فروش به ناشر، زمانی كه بطور رسمی اقدام به توزیع سود می‌نماید و به صورت قانونی نسبت به انجام این کار برای سهامداران متعهد می‌شود، یک بدهی تقبل می‌کند. این بدهی ممکن است پس از اعلام سود تقسیمی یا زمانی كه واحد تجاری منحل می‌شود و هرگونه دارایی باقیمانده پس از تسویه بدهیها بین سهامداران قابل توزیع می‌گردد، شناسایی شود.

رب13. اختیار خرید خریداری‌شده یا قرار‌داد مشابه تحصیل‌شده دیگری که به واحد تجاری حق باز‌خرید تعداد ثابتی از ابزارهای مالكانه خود واحد تجاری را در ازای تحویل مبلغ ثابتی نقد یا دارایی مالی دیگر می‌دهد، دارایی مالی آن واحد تجاری نیست (به استثنای موارد مطرح‌شده در بند 24). در مقابل، هرگونه مابه‌ازای پرداختی بابت چنین قرار‌دادی، از حقوق مالکانه كسر می‌شود. (همان منبع)

ابزار مالکانه: هر قراردادی که معرف وجود حقوق باقیمانده نسبت به داراییهای واحد تجاری پس از کسر کلیه بدهیهای آن است. (استاندارد حسابداری 30 سود هر سهم (مصوب 1388))

An equity instrument is any contract that evidences a residual interest in the assets of an entity after deducting all of its liabilities - IAS 32 Financial Instruments: Presentation

همچنین بخوانید:

• انتشار نمونه ویدئوهای آموزشی آکادمی از طریق آپارات
• راه‌اندازی «کانال اطلاع‌رسانی آکادمی آموزشی محسن قاسمی در واتساپ»
• دکتر محسن قاسمی در قالب یک ویدئوی کوتاه از آغاز مراحل ضبط یک گفتگوی ویدئویی مشروح در آستانه سالگرد راه‌اندازی آکادمی آموزشی (9 شهریور 1401) خبر داد
• استانداردهای حسابداری پرکاربرد (توضیحات ویدئویی)
• فهرستی تفصیلی از الزامات استاندارد حسابداری 43 درآمد عملیاتی حاصل از قرارداد با مشتریان (لازم‌الاجرا از 1402) - مطابق IFRS 15
• ازسوی کمیته فنی سازمان حسابرسی «صورتهای مالی میان‌دوره‌ای نمونه» منتشر شد
• تغییرات استانداردهای حسابداری ایران (از 1398)
• مجموعه ویدئوهای آموزشی «شناخت و اندازه‌گیری درآمد عملیاتی» (راهنمای بکارگیری استاندارد حسابداری 43 - IFRS15) منتشر شد
• مقاله «حسابداری صنعتی؟ بهایابی؟ یا حسابداری بها؟» ابزارهای مالی چیست؟ محسن قاسمی، مجله حسابرس، بهار 1401
• نخستین جلسه مجموعه گفتگوهای «تاریخ حرفه حسابداری ایران» به همت علی ط. ساکی و با حضور دکتر محسن قاسمی در کلاب مالیچی در کلاب‌هاوس برگزار شد

دیدگاه خود را بنویسید

ویدئوهای آموزشی آکادمی

دکتر محسن قاسمی دبیرکل پیشین انجمن حسابداران خبره ایران (از 1392 تا 1400)، سردبیر پیشین مجله حسابدار (از 1397 تا 1400)، مدیر اسبق امور ناشران بورس اوراق بهادار تهران (1385 تا 1389)، مدیر سرمایه‌گذاری اسبق کارگزاری بانک ملی ایران (1390 تا 1391)، و مدیر حسابرسی داخلی اسبق تامین سرمایه امین (از 1391 تا 1392) است. وی دانش‌آموخته حسابداری از دانشگاه علامه طباطبایی است، و بیش از بیست سال تجربه در زمینه‌های متنوع بورس، حسابداری، گزارشگری مالی و موضوعات مرتبط آنها دارد. از وی دهها مقاله، یادداشت، کتاب، و مصاحبه بر جا مانده است که فهرست کامل آنها ابزارهای مالی چیست؟ به صورت متمرکز و یکجا در پیوستهای کتاب « انجمن حسابداران خبره ایران در آخرین دهه قرن؛ گفتگو با محسن قاسمی، دبیرکل انجمن (از 1392 تا 1400) » ارائه شده است. این کتاب به همت علی مجد در قالب گفتگویی تفصیلی در فروردین 1400 تنظیم و نسخه الکترونیکی آن با اجازه ناشر به صورت عمومی منتشر و در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفته است ( از اینجا دانلود کنید ).

ابزارهای مالی چیست؟

تهران، بلوار آفریقا، بلوار گل آذین، شماره 23

دریافت تحلیل های بنیادی

دسته بندی خدمات

تحلیل های محبوب

Sorry. No data so far.

مهندسی مالی

مهندسی مالی چیست

طراحی، توسعه، نوآوری در ابزارهای مالی و ارائه راه‌حل‌های خلاق برای حل مشکلات و مسائل مالی بنگاه‌های اقتصادی از ضرورت‌های بازار سرمایه به شمار می‌رود. امروزه در بازارهای سرمایه در سطح جهانی از ابزارهای متنوعی استفاده می‌شود که در ایران نیز جهت به هنگام سازی و حرکت همسو با بازارهای جهانی، ابزارهای جدید تأمین مالی در حال پیاده‌سازی و اجرا هستند.

در این راستا نهادهای مالی (ازجمله شرکت‌های تأمین سرمایه) از طریق تعامل با بنگاه‌های اقتصادی و متناسب با نیاز آن‌ها و بررسی ابزارهای نوین در بازارهای سرمایه جهانی اقدام به طراحی، توسعه و عملیاتی سازی ابزارهای نوین تأمین مالی و پوشش ریسک می‌نماید. درنتیجه تعریف واحد عملیاتی متشکل از افراد خبره و متخصص در حوزه‌های مالی، فقهی و صنعت، تحت عنوان مهندسی مالی و طراحی ابزارها، به‌منظور بررسی مباحث فنی، فقهی، تناسب با نیازهای واقعی صنایع و شرکت‌ها، توجیه‌پذیری اقتصادی و مواردی از این دست، ضروری می‌نماید.

مهندسی مالی و پوشش ریسک فعالیت رسمی خود را از مردادماه 1394 با تأکید بر عملیاتی سازی ابزارهای نوین تأمین مالی و رویه‌های پوشش ریسک آغاز نمود. مهندسی مالی شامل طراحی، توسعه، استقرار ابزارها و فرایند مالی و همچنین طراحی مجدد راه‏ حل‏ های خلاقانه برای مسائل موجود در مالی است. مهندسین مالی در سال‏های اخیر کوشیده‌اند با طراحی ابزارهای جدید مثل انواع اوراق بهادار مبتنی بر بدهی، انواع برگه‌های اختیار معامله‌، قراردادهای تحویل آتی و انواع‌ سهام و یا اصلاح ابزارهای مالی موجود وجوه سرگردان در بازار مالی را جذب و در فعالیت‌های سودآور صنعتی و خدماتی سرمایه‌گذاری نمایند.

ابزار مشتقه چیست و چه کارکردی دارد؟

ابزار مشتقه در بازارهای مالی، همان‌طور که از اسم‌شان پیداست، ابزارهایی هستند که از یک دارایی پایه مشتق شده‌اند. شاید درک فلسفه وجودی چنین ابزارهایی برای افرادی که با بازارهای مالی آشنایی ندارند کمی دشوار باشد، اما شاید اگر خودمان را جای تاجران و کشاورزان قدیمی بگذاریم، راحت‌تر بتوانیم فلسفه این ابزارها را درک کنیم!

ابزار مشتقه چیست؟

کشاورزی را فرض کنید که تمام درآمدش از محل فروش محصولی است که در یک فصل خاص برداشت می‌کند. این کشاورز باید تمام سال منتظر فصل برداشت باشد تا به یک درآمد احتمالی از محل فروش محصول برسد. این کشاورز از یک طرف باید هزینه‌های مالی پرورش محصول را متقبل شود و از طرف دیگر باید امیدوار باشد که محصولش دچار آفت نشود یا مثلا در اثر کاهش بارندگی مقدار برداشت محصول کاهش نیابد. یا اینکه در فصل برداشت محصول، بهای محصول کاهش نیابد. به عبارت ساده‌تر، تولید و فروش محصولات کشاورزی با ریسک همراه است و ممکن است این ریسک به کاهش درآمد سالانه کشاورز منجر شود.

اما این کشاورز می‌تواند با پیش‌فروش کردن محصول ریسک کاهش درآمد را از بین ببرد و از طرف دیگر زودتر از موعد برداشت به پول برسد و بخشی از این پول را صرف هزینه‌های تولید محصول کند. در چنین حالتی، «پیش‌فروش محصول» در واقع ابزاری مالی است که کشاورز برای از بین بردن ریسک‌های تولید محصول استفاده کرده است.

کارکرد عمده ابزارهای مشتقه مالی هم در واقع همین است و هدف از طراحی و استفاده از این ابزارها کاهش ریسک معاملات است. برای نمونه بیایید ببینیم چگونه می‌شود از ابزار «اختیار معامله» برای کاهش ریسک استفاده کرد.

استفاده از ابزار اختیار معامله برای کاهش ریسک

اول بیایید ببینیم اختیار معامله چیست. اختیار معامله قراردادی برای آینده است که بر اساس آن خریدار و فروشنده توافق می‌کنند که مقدار مشخصی از یک دارایی را در تاریخ معینی معامله کنند. از آنجا که هر معامله دو طرف (خریدار و فروشنده) دارد، اختیار معامله را هم به دو دسته تقسیم کرد: اختیار خرید و اختیار فروش.

ابزارهای مشتقه پیچیدگی‌ها و ریزه‌کاری‌های زیادی دارند و شاید استفاده از آن‌ها برای تازه‌کارها فکر خوبی نباشد. اما آشنایی کلی با این ابزارها می‌تواند ما را با جذابیت‌های بازارهای مالی آشنا کند و کمک‌مان کند تا در زمان مناسب ابزارهای مناسب برای شیوه سرمایه‌گذاری خودمان را انتخاب کنیم و بازدهی سرمایه‌مان را به حداکثر برسانیم

اکنون بیایید ببینیم اختیار فروش چگونه چیزی است و کسی که اختیار فروش را می‌خرد صاحب چه حقی می‌شود. خریدار یک قرارداد اختیار فروش مبلغ مشخصی به طرف مقابل پرداخت می‌کند و در برابر این مبلغ از این اختیار برخوردار می‌شود که بتواند در زمان مشخص‌شده مقداری از یک دارایی مشخص را به طرف دیگر بفروشد. فروشنده اختیار فروش هم باید در زمان تعیین‌شده آماده خرید آن دارایی با مبلغ تعیین‌شده باشد. نکته اینجاست که دارنده اختیار فروش هیچ الزام و تعهدی به فروش دارایی مورد بحث ندارد و در زمان سررسید قرارداد می‌تواند از اختیار فروش خود چشم‌پوشی کند و آن دارایی را برای خودش نگه دارد.

کمی پیچیده شد، نه؟ برای اینکه از سردرگمی خارج شویم، بیایید یک نمونه عملی را با هم مرور کنیم. فرض کنید شما امروز می‌خواهید در سهام شرکت الف سرمایه‌گذاری کنید و قیمت روز هر برگه سهم این شرکت مثلا ۵۰۰ تومان است. ارزیابی شما این است که قیمت سهام این شرکت تا سه ماه آینده ۵۰ درصد رشد می‌کند و به ۷۵۰ تومان می‌رسد. اما از آن طرف نگرانید که مبادا بازار دچار تلاطم شود و قیمت سهم کاهش یابد. در حالت عادی برای پوشش ریسک کاهش قیمت این سهم ابزاری ندارید و مجبورید با ریسک کاهش قیمت سهم سر کنید.

اما با استفاده از ابزار مشتقه اختیار فروش می‌توانید این ریسک را کاهش دهید، در واقع این ریسک را به شخص ابزارهای مالی چیست؟ دیگری منتقل می‌کنید. به این صورت که اختیار فروش مقدار معینی از سهم شرکت الف را می‌خرید. قرارداد اختیار فروش هم به این شکل است که برای خرید اختیار فروش هر سهم ۵ تومان می‌پردازید و در مقابل این اختیار را به دست می‌آورید که در سه ماه آینده هر سهم‌تان را با مبلغ ۴۹۰ تومان بفروشید.

حال اگر در ۳ ماه آینده قیمت سهم‌تان رشد کند و مثلا به ۶۰۰ تومان یا بالاتر برسد، از اختیار فروش‌تان -که فروش به مبلغ ۴۹۰ تومان است- صرف‌نظر می‌کنید و سهام‌تان را در بازار می‌فروشید. ولی اگر قیمت سهم‌تان کاهش پیدا کند و مثلا به ۴۰۰ تومان برسد، از اختیار فروش‌تان استفاده می‌کنید و به جای اینکه سهم‌تان را در بازار و به قیمت ۴۰۰ تومان بفروشید، از اختیار فروش استفاده می‌کنید و سهم‌تان را با قیمت ۴۹۰ تومان به فروشنده اختیار فروش (طرف دیگر قرارداد اختیار فروش) می‌فروشید. پس می‌بینید که در این مثال، قرار داد اختیار فروش خیلی ساده مانند یک بیمه‌نامه عمل می‌کند و اجازه نمی‌دهد قیمت سهام‌تان زیر ۴۹۰ تومان بیاید.

معرفی ابزارهای مشتقه

ابزار مشتقه پیچیدگی‌ها و ریزه‌کاری‌های زیادی دارند و شاید استفاده از آن‌ها برای تازه‌کارها فکر خوبی نباشد. اما آشنایی کلی با این ابزارها می‌تواند ما را با جذابیت‌های بازارهای مالی آشنا کند و کمک‌مان کند تا در زمان مناسب ابزارهای مناسب برای شیوه سرمایه‌گذاری خودمان را انتخاب کنیم و بازدهی سرمایه‌مان را به حداکثر برسانیم. در اینجا تعدادی از ابزارهای مشتقه را با هم مرور می‌کنیم:

قراردادهای اختیار معامله

اختیار معامله یکی از جذاب‌ترین ابزارها برای پوشش ریسک نوسان قیمت دارایی است که بالاتر درباره آن توضیح دادیم. یک بار دیگر به این نکته اشاره می‌کنیم که خریدار اختیار معامله (خرید یا فروش) الزام و تعهدی به اجرای معامله ندارد ولی فروشنده اختیار معامله ملزم است در صورت درخواست طرف دیگر، اقدام به معامله کند.

ابزار مشتقه قرارداد سلف

اگر بخواهیم ساده بگوییم، قرارداد سَلَف برعکس نسیه است. در نسیه کالایی را دریافت می‌کنید و قول می‌دهید که پولش را بعدا بپردازید، اما در قرارداد سلف پول یک دارایی پایه را از قبل می‌پردازید و طرف دیگر متعهد می‌شود که در زمان معین دارایی مورد نظر را تحویل شما بدهد. فایده این نوع قرارداد برای فروشنده این است که سریع‌تر به پول دسترسی پیدا می‌کند و می‌تواند از این پول برای پوشش هزینه‌های جاری خود استفاده کند. خریدار هم در واقع روی کالایی سرمایه‌گذاری کرده است که انتظار می‌رود در آینده با رشد قیمت همراه باشد.

نکته: این امکان وجود دارد که خریدار قرارداد سلف، دارایی پیش‌خریدشده را در قالب یک «قرارداد سلف موازی استاندارد» بفروشد. به عبارت دیگر، خریدار قرارداد سلف می‌تواند دارایی آینده خودش را به دیگری واگذار کند. به این نوع قرارداد هم به‌اختصار سلف می‌گویند.

قرارداد آتی

قرارداد آتی همان‌طور که از اسمش پیداست، نوعی از ابزار مشتقه و قراردادی برای انجام یک معامله در آینده است. در این نوع قرارداد فروشنده و خریدار تعهد می‌دهند که مقدار مشخصی از یک دارایی را در زمان سررسید قرارداد آتی با یک قیمت تعیین‌شده معامله کنند. به این ترتیب، خریدار و فروشنده خودشان را در برابر نوسان‌های قیمت آن دارایی بیمه می‌کنند. مثلا یک نوع قرارداد آتی می‌تواند بین کشاورز و کارخانه باشد که هر دو متعهد می‌شوند بعد از فصل برداشت محصول (مثلا گندم)، مقدار مشخصی از محصول را با قیمتی تعیین‌شده معامله کنند.

اما بازارهای مالی این امکان را هم فراهم کرده‌اند که خود این قراردادهای آتی هم دادوستد شوند و معامله‌گران با معامله این قراردادها کسب سود کنند. برای نمونه، تحلیل‌گری ممکن است به این نتیجه برسد که قیمت گندم در ماه‌های آینده افزایش خواهد یافت و در نتیجه اقدام به خرید قرارداد آتی گندم کند. در تئوری، وقتی زمان سررسید این قرارداد فرا برسد، معامله‌گر می‌تواند گندم را با قیمت مشخص‌شده در قرارداد آتی تحویل بگیرد و با قیمت بالاتر در بازار بفروشد و سود کند. اما معمولا این اتفاق نمی‌افتد و معامله‌گر قبل از زمان سررسید، قرارداد خودش را در بازار معاملات آتی با قیمت بالاتر می‌فروشد و اصطلاحا از آن موقعیت خارج می‌شود.

نکته: بازار معاملات آتی در ایران از سال ۱۳۸۷ و با معاملات آتی سکه شروع به کار کرد. (هنگام نوشته شدن این متن معاملات آتی سکه در ایران متوقف شده است.) از آن سال به بعد، قرارداد آتی روی دارایی‌های پایه مختلفی از جمله زیره، زعفران، مس، کنجاله سویا و غیره تعریف و در بازار معاملات آتی دادوستد شده است.

ابزار مشتقه قرارداد فوروارد

یکی دیگر از ابزار مشتقه، قرارداد فوروارد یا forward contract است که شباهت زیادی با قرارداد آتی یا future contract دارد. در قرارداد فوروارد هم مانند قرارداد آتی، خریدار و فروشنده توافق می‌کنند که در زمان معین معامله معنی را انجام بدهند. مهم‌ترین تفاوت هم در این است که قراردادهای آتی در بورس معامله می‌شوند ولی محل معاملات قراردادهای فوروارد بازارهای خارج از بورس است.

قرارداد سوآپ

قرارداد سوآپ یا معاوضه قراردادی است که بر اساس آن طرفین توافق می‌کنند که عواید ناشی از ابزارهای مالی‌شان را در آینده معاوضه کنند. این نوع قراردادها معمولا بین شرکت‌ها منعقد می‌شود و در آن شرایط معامله از جمله زمان پرداخت و نحوه محاسبه جریان‌های نقدی قید می‌شود. جالب است اشاره کنیم که اولین سوآپ در اوایل دهه ۱۹۸۰ بین شرکت آی‌بی‌ام و بانک جهانی منعقد شد.

قرارداد سوآپ شباهت زیادی با قراردادهای آتی دارد مانند قراردادهای آتی، طرفین سوآپ هم متعهد می‌شوند که در تاریخ یا تاریخ‌های مشخص معاملاتی را با یکدیگر انجام بدهند. دارایی پایه در معاملات سوآپ می‌تواند اوراق قرضه، وام، سبد دارایی‌های بورسی و حتی شاخص سهام باشد.در حال حاضر اکثر قراردادهای مشتقه خارج از بورس به شکل سوآپ منعقد می‌شوند.